Damla və dərya çox ciddi fəlsəfi problemlərin: sonlu və sonsuz, ölüm və əbədiyyət, nəfs və ruh, qaranlıq və işıq, fərd və toplum, kəmiyyət və keyfiyyət kimi kateqoriyaların poetik və obrazlı ifadəsidir.

Yenə də iki qütb. Amma eyniyyətin qütbləri. Və qütblərdə daha kəskin ifadə olunan mahiyyətlər. Yaxud eyni məzmunun ən kiçik və ən böyük ölçüdə təzahürü. Kəmiyyət müxtəlifliyi sayəsində keyfiyyətin və mahiyyətin dəyişilməsi.

Bu qütblər müxtəlif rakurslarda və miqyaslarda götürülə bilər.

1.      Sonsuz kiçik və sonsuz böyüyün nisbəti.

Bu dünya iki sonsuzluq arasındadır: sonsuz kiçik və sonsuz böyük tərəflər əks qütb təşkil edirlər. Əksliklər vəhdətdədir və bir-birinə keçə bilir. Bu isə fəzanın əyilməsi və dünya xətlərinin dairəvi olması qənaətinə gətirir. “Damla və dərya” misalında damlanın da əslində sonsuz bölünən və tükənməz olması faktı Zenonun aporiyalarında qoyulan suallara gətirib çıxarır. Damla öz yekun ölçüsünə görə sonlu olsa da, öz daxili strukturunun mürəkkəbliyinə görə sonsuzdur. Və riyaziyyatda sonsuzluqların nisbətini tapmaq mümkün deyil.   

2.      Kiçik, lakin sonlu olanın (damla) sonsuz olana münasibəti, yəni dərya yenə də sonsuz və tükənməz kimi götürülür.

Bu halda damlanın dəryaya nisbəti həmişə sıfırdır. Yəni var olan yalnız dəryadır, damla isə ancaq zahiri varlıqdır. Platon terminologiyası ilə desək – kölgə, Hegel terminologiyası ilə desək – təzahür, görüntü, təsəvvüf və ya ekzistensializm terminologiyası ilə desək – fəna, yoxluq, heçlikdir.

Ruh kontekstində götürdükdə isə fərdi ruh (insan nəfsi) ilahi ruh və ya mütləq ruh müqabilində yenə də bir heçdir və onun var olması üçün mütləqə qovuşması lazımdır. Damlanın dəryaya qatılaraq əbədiyyətə qovuşmaq arzusu buradan irəli gəlir. Ancaq bu halda o, öz varlığını sübuta yetirə bilər. Fərdi “varlıqdan” ona görə imtina edilir ki, o, keçici, fanidir.

3.      Sonsuz kiçiklə sonlu böyüyün münasibəti.

Bu halda sonsuz kiçik təkdir, vahiddir və bütün yerdə qalanlar onun çoxalmasından yaranıb. Yəni dəryalar çox və müxtəlif ola bilər. Amma hamısı eyni damlalardan yaranıb. Cisimlər və element, atom kimi. Atomun sonsuz kiçik kimi götürülməsi, başqa sözlə desək, bölünənliyin kəsilməz surətdə davam etməsi ümumiyyətlə materiyanın yox olması, cisimlərin ancaq struktura görə fərqlənməsi qənaətinə gətirir. Yəni damla da ölçüsü, dayanıqlı forması, öz siması olmayan tərəf kimi götürülür. Siması müəyyən olmamaq əslində həm də mənası olmamaqdır. O, ancaq dəryada məna kəsb edir. Dəryaya qovuşana qədər isə buxar olub buluda, yağış olub çaya və ya elə birbaşa dəryaya düşür. Haldan hala keçir, özükimilərin “yığnağında” uzun-uzadı yollar keçir. Ya göylərdən hərlənib gəlir, ya da yerin təkinə sızıb yenə də bulaqlara, çaylara qatılır. Əlbəttə, bütün yolçular hamısı mənzil başına çata bilmir, harada isə zəncir qırılır və damla da izsiz-tozsuz, səssiz-soraqsız itib gedir. Amma elə ki, dəryaya qatıla bildi, onun itməsi ehtimalı yox olur. Yəni dəryada “itmək” əslində itməkdən xilas olmaqdır.

4.      Kiçik və sonlu olanın böyük və sonlu olana münasibəti.

Burada dərya da dəniz və okean kimi böyük, amma hər halda sonu olan, tükənə bilən tərəf kimi. Başqa sözlə desək, kiçiklə böyüyün, azla çoxun münasibəti. Onu da yada salaq ki, Platon dünyanı məhz bu iki əksliyin vəhdəti kimi izah edirdi.

5.     Damla çoxluğun, dərya təkliyin timsalı kimi. Yəni damlalar çox ola bilər. İstədikləri nisbətdə öz aralarında qruplaşa da bilər. Amma dərya isə vahiddir və bu mənada manevr imkanları yoxdur; müxtəliflik, rəngarənglik yarada bilmir. Daha doğrusu, o, müxtəlifliyi zaman oxunda yaradır. Yəni özü dəyişir və çox fərqli görkəmlər alır, o dərəcədə fərqli ki, mahiyyət və funksiya da dəyişir. Damla isə zamanca dəyişilməz götürülür. Amma damlaların çoxluğu məkanca müxtəliflik imkanı yaradır. Yəni hər şey onun harada, hansı mühitdə, hansı kontekstdə olmasından asılı olaraq dəyişir.

Səlahəddin Xəlilov