Səlahəddin Xəlilov: «Təhsilin yenidən qurulması milli təhsil sisteminin zahiri əlamətlərə görə Avropaya bənzədilməsindən ibarət deyil» Keçən ilin sonunda Prezident İlham Əliyev “Azərbaycan 2020: gələcəyə baxış” İnkişaf Konsepsiyasının təsdiq edilməsi barədə fərman imzalayıb.
Fəlsəfə elmləri doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin Xəlilov “Kaspi”yə müsahibəsində yekun sənəd haqqında fikirlərini bildirib.
İnsanlığın ali məqsədi
- Səlahəddin müəllim, «Gələcəyə baxış: 2020» İnkişaf Konsepsiyasının strateji hədəfi nədən ibarətdir?
- Hər bir dövlət vaxtaşırı olaraq öz hədəflərini, inkişaf istiqamətlərini, prioritetlərini müəyyən edir. Belə olmasa, kortəbii və pərakəndə bir hərəkət nə qədər dinamik olursa-olsun, pozitiv nəticələrə gətirə bilməz. Hər hansı bir dəyişiklik, zahirən inkişaf kimi görünən, hətta, böyük miqyaslı proseslər heç də həmişə millətin və ya dövlətin qarşıya qoyduğu məqsədlərin həlli istiqamətində olmur. Ona görə də biz görüntü üçün yox, məhz qarşıya qoyduğumuz məqsədlər üçün fəaliyyət göstərməli və bu fəaliyyəti ölçülüb-biçilmiş, məqsədyönlü surətdə həyata keçirməliyik. Bunun üçün, təbii ki, konsepsiyalar, planlar, proqramlar müəyyənləşdirməliyik. Hər bir insan da bunu öz şəxsi həyatında müəyyənləşdirir. Hər kəsin yaxın və uzaq məqsədləri, gələcəyə yönəlik planları var. Əgər hər bir adamın, hər bir ailənin həyatında belə planlar varsa, təbii ki, normal, elmi əsaslarla fəaliyyət göstərən və özünün həm siyasi, həm iqtisadi kursu, həm də milli maraqları olan müstəqil bir dövlətin də gələcəyə yönəlik planları olmalıdır. Və bu məqsədlərin konseptual izahı və təhlili olmalıdır. Məqsəd seçilərkən ilk növbədə milli maraqlar, daha sonra hər hansı bir dövlətin, xalqın potensial imkanları, real inkişaf səviyyəsi nəzərə alınır. Gücün çatmayacaq bir məsələni qarşıya məqsəd kimi qoysan, ona çata bilməzsən. Ona görə də önəmli olan məsələ İnkişaf Proqramının və ya Konsepsiyanın elə hazırlanmasıdır ki, məqsədlərimizə və imkanlarımıza uyğun gəlsin. Bizim utopiya ilə yaşamaq və yaxud kiməsə görüntü naminə gözəl vədlər vermək məcburiyyətimiz yoxdur. Biz bir müstəqil dövlət olaraq özümüzü təsdiqləmişik. Hətta, iqtisadi sahədə keçid dövrünü başa vurmuşuq. İndi qarşımıza daha böyük planlar, yaradıcı proqramlar qoya bilərik. Azərbaycanın iqtisadi inkişafı da, maliyyə imkanları da onun hansısa geri qalmış dövlətlərlə yox, hətta, orta səviyyəli dövlətlərlə də yox, inkişaf etmiş dövlətlərlə ayaqlaşmaq vəzifəsini diktə edir. Nəinki 2020-ci ilə qədər, hətta, 2050-ci ilə qədər məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi lazımdır. Bu, geniş müzakirəyə çıxarılmasa da, strateji düşünən adamlar ölkənin 10, 20 və ya 50 il bundan sonrakı durumunu da təsəvvür etməyə çalışır. Bugünkü yaxın planlar həyata keçirilərkən iş elə qurulmalıdır ki, daha böyük planların həyata keçirilməsinə mane olmasın. Biz yaxın və xırda məqsədləri elə istiqamətləndirməliyik ki, bunlar nəinki bir-birlərinin nəticələrini azaltmasınlar, əksinə, ən optimal şəkildə toplana bilsinlər. Mən bir fəlsəfə tədqiqatçısı kimi daha böyük zaman müddətləri ilə məşğul oluram. Fəlsəfə 10 il, 100 il və ya 1000 il bundan əvvəlki yox, bəşəriyyətin bütün inkişaf yolundan çıxan nəticələri ümumiləşdirməklə məşğuldur. Eyni zamanda, bütün bəşəriyyətin gələcəkdə qarşıya qoyduğu məqsədlər haqqında düşünülür ki, ümumiyyətlə, insanlığın ali məqsədi nədir və bəşəriyyət nəyə çalışır? Hansı dövrlərdə bəşəriyyət qarşıya qoyduğu məqsədlərinə nail olub, hansı dövrlərdə geriləmələr olub?
- Maraqlıdır, bütün bəşəriyyətin gələcəkdə qarşıya qoyduğu məqsədlər nədən ibarətdir?
- Bütövlükdə insanlığın missiyası haqqında düşünmək mümkündür. Ancaq bu kontekstdə bir ölkə də öz gələcəyini düşünə bilər. Biz hər-hansı bir məsələni dünyadan təcrid olunmuş, yalnız öz sərhədlərimiz daxilində nəinki praktik olaraq, heç nəzəri olaraq da həll edə bilmərik. Yəni böyük miqyaslı prosesləri, dünyada gedən hadisələrin ümumi meylini nəzərə almadan, hər hansı bir ölkə öz istəklərini qurmağa çalışsa, müvəffəqiyyət qazana bilməz. Ona görə də 2020-ci ilə kimi inkişaf strategiyasının müəyyənləşdirilməsi həm fəlsəfi, həm nəzəri, həm də praktik aspektləri əhatə edir. Biz ayrı-ayrı nazirliklərin, idarələrin fəaliyyətini ekstropolyasiya etməklə, indiyə qədər görülən işlərin bundan sonra da davam etdirilməsini nəzərdə tutmaqla, sadəcə olaraq tempi artırmaq, daha böyük sürətlə irəliyə doğru getmək əzmi ilə heç də qarşıya qoyulan məqsədə nail ola bilmərik. İnkişaf konsepsiyası indiyə qədərki inkişafların tempini artırmağı qarşısına məqsəd qoymur, əksinə, bu inkişaf proseslərinin istiqamətlərini yenidən nəzərdən keçirməyi və zamanın tələbinə uyğun olaraq yenidən qurmağı, tənzimləməyi, lazım gələrsə redaktə etməyi və böyük miqyasda əsas aparıcı inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirməyi nəzərdə tutur. Bunun üçün lazımdır ki, biz böyük məkanda öz yerimizi müəyyənləşdirək. Yəni bəşəriyyət ümumi inkişaf tendensiyaları, min illərdən bəri onun qarşıya qoyduğu missiya var. Tarixin bir növ məqsədi var və tarix öz işini görür. Yəni böyük miqyasda bəşəriyyətin hardan gəlib, hara getdiyini bilmək mühüm şərtdir. Ona görə də fəlsəfi araşdırmalar çox önəmlidir.
Təhsilin yenidən qurulması
- Konsepsiyada yer alan mühüm məsələlərdən biri insan kapitalının inkişafı ilə bağlıdır. Bu gün ölkədə keyfiyyətli təhsil xidməti yoxdur.
- Bəşəriyyətin inkişafını müəyyən edən istehsal vasitələri və bu istehsala insan idrakının nə dərəcədə cəlb olunması idi. Əsas inkişafın göstəricisi intellektual kapitalın iqtisadiyyata və cəmiyyətin həyatının bütün sahələrinə nə dərəcədə tətbiq olunmasıdır. Çünki bütün kapitallar, təbii sərvətlər tükənir. Tükənməyən, əksinə, işləndikcə artan yeganə bir kapital var: bu insanın intellektual potensialıdır. Ölkə başçısı məhz bunu nəzərə alaraq nəinki 2020-ci ilə qədər, daha böyük inkişaf perspektivləri baxımından Azərbaycanın inkişaf strategiyasını bu cür müəyyənləşdirib ki, məqsəd neft kapitalını və təbii sərvətlərin potensialını insan kapitalına və intellektual potensiala çevirməkdən ibarətdir. İnsan kapitalı deyəndə ilk növbədə intellekt, təhsil və elmi bilik səviyyəsi nəzərdə tutulur. Hansı ölkələr ki, öz inkişaf yolunu bu istiqamətdə seçir, onlar böyük uğur qazanırlar. Biz təbii resursları dinamik bir prosesə çevirə bilsək, iqtisadi həyata və cəmiyyətin digər sahələrindəki inkişafa, eyni zamanda, ilk növbədə elm və təhsilin inkişafına yönəldə bilsək böyük uğur qazana bilərik. Təhsil elmə və iqtisadiyyatın digər sahələrinə bilavasitə təsir göstərir. Çünki kadr potensialının səviyyəsi inkişafın gələcəyini müəyyən edir. Yəni geri qalmış, aşağı səviyyəli kadrlarla çox yüksək səviyyəli iqtisadi prosesləri idarə etmək mümkün deyil. Hətta, biz xaricdən ən müasir avadanlıqlar da alıb gətirsək, onları tətbiq edən, onlardan istifadə edən milli kadrlar olmasa, bir nəticə hasil olmayacaq. Belə çıxacaq ki, biz gərək kadrları da xaricdən gətirək. Onda bu, Azərbaycanın inkişafı olmayacaq. Azərbaycanın inkişafı gərək istehsal vasitələrinin təkmilləşdirilməsi, müasir texnologiyalar, milli kadrların gücü ilə həyata keçirilsin. Məqsəd yerli kadrların hazırlanmasıdır. Deməli, ölkənin real ehtiyaclarına uyğun, ixtisaslaşmış təhsil çox vacibdir. Mən təhsil deyəndə onu nəzərdə tutmuram ki, tələbələr dərslikləri əzbərləsinlər. Necə ki, bizim təhsil sistemi yalnız hafizə gücünü müəyyənləşdirir və insanları əzbərçiliyə yönəldir. Yaxud da ki, bizim orta məktəblərdəki təhsilin praktik çıxışları yoxdur. İstər tələbələr, istərsə də şagirdlər öyrəndikləri bilikləri ancaq nəzəri şəkildə, hazır məhsullar kimi mənimsəyirlər. Əməli vərdişlər mənimsənilmirsə, deməli, bu adamların biliyi var, qabiliyyəti yoxdur. Amma işləmək üçün məhz qabiliyyət lazımdır. Qabiliyyət isə biliklərin əməli vərdişlərlə birləşməsindən yaranır. Bu gün bizdə təhsil sisteminin yönünü dəyişmək lazımdır. Onu həyata real tətbiqlər, praktik nəticələr və müasir cəmiyyətin tələblərinə uyğun əməli və nəzəri biliklər sistemi üzərində qurmağa ehtiyac var. Amma biz yüz illərdən qalmış ənənəvi, yarıdan çoxu lazımsız olan biliklərlə uşaqlarımızın hafizəsini doldururuq. Bu, çox ziyanlıdır. ABŞ-ın inkişafını təmin edən əsas amil təhsilin praktik yönlü olmasıdır. Əgər bizdə tələbə ali məktəbi bitirəndən sonra getdiyi iş yerində təzədən həmin işin praktik tərəflərini öyrənirsə, deməli, onun oxuduğu illər faydasız olub. Təhsilin yenidən qurulması milli təhsil sisteminin zahiri əlamətlərə görə Avropaya bənzədilməsindən ibarət deyil. Milli işçi qüvvəsinin səhnəyə çıxması, beynəlxalq texnoloji proseslərlə inteqrasiyası üçün öz reallıqlarımızı nəzərə alıb, milli xüsusiyyətlərimizdən istifadə edib təhsil-elm-iqtisadiyyat zəncirini gerçək həyatımıza uyğun surətdə qurmalıyıq. Bu sahənin də öz Azərbaycan modeli olmalıdır. Məhz o zaman bizim təhsil iqtisadi inkişaf prosesi üçün böyük hərəkətverici qüvvə ola bilər. Biz ancaq neftdən, qazdan və ya başqa ekstensiv sahələrdən gələn kapital hesabına yox, eyni zamanda, gənclərimizin həm intellektual, həm əməli potensialının gerçəkləşdirilməsi ilə böyük inkişaf tempi qazana bilərik. Onda bu, davamlı olar.
Bu Konsepsiyanın təməlində neft kapitalının intellektual kapitala çevrilməsi durur. Ancaq bu çevrilmə sadə proses deyil. Onun mexanizmi olmalıdır. Bu mexanizm isə biz alimlər tərəfindən işlənib hazırlanmalıdır. Pul, maya var. Müasir tipli məktəb binaları tikilir. Məktəblərin modernləşdirilməsi maddi-texniki bazasının müasirləşməsi istiqamətində görülən işlər bəlkə heç Avropa ölkələrində də görülmür. Amma onun daxili məzmununun da maddi-texniki bazaya uyğunlaşdırılması lazımdır. Bu, artıq kapitalla, ona maddi dəstək verməklə düzələn şey deyil. Buna biz cəmiyyətimizin xüsusiyyətlərini, müasir dövrdəki inkişaf səviyyəmizi, buna qədərki düşüncə tərzimizin yönünü və ölkəmizin qarşıya qoyduğu vəzifələri nəzərə almaqla nail ola bilərik.
- Siz təhsildən, iqtisadiyyatdan danışdınız. Heç şübhəsiz, inkişaf təkcə bu sahələrdən asılı deyil. Sizcə Azərbaycanın tanınması, imicinin formalaşması, yaradıcı, müasir bir xalq olduğumuzu sübut etmək üçün daha hansı sahələrdə fəaliyyət göstərməliyik?
- Əlbəttə, təkcə bu sahələrlə kifayətlənmək olmaz. Daha qısa müddətdə, daha tez effekt verən sahələr var. Məsələn, idman və musiqi kimi. Ayrı sahələrdə on illərlə kadr hazırlamaq, elmi laboratoriyalarda axtarışlar, tədqiqatlar aparmaq, sonra onların nəticələrini tətbiq etmək və nəhayət, neçə illərdən sonra yenilik əldə etmək elə də asan iş deyil. Bunlar uzunmüddətli proseslərdir. Biz idmanda gəncliyimizin potensialını əyani surətdə görürük. İdmanda uğurlar iradənin, əzmin fiziki sağlamlıqla birləşməsindən yaranır. Bunlar da inkişaf strategiyasına daxildir. Məsələn, “Avroviziya” müsabiqəsindəki uğurlarımız, Bakıda müsabiqənin keçirilməsi, bütün Avropa ölkələrinin nümayəndələrinin gəlib bizim uğurlarımızı görmələri, bizim haqqımızda təsəvvürlərinin dəyişməsi, bir çox beynəlxalq miqyaslı idman yarışlarının Azərbaycanda keçirilməsi, London olimpiya oyunlarındakı nailiyyətlərimiz və nəhayət, Azərbaycanın 2015-ci ildə Avropa olimpiya oyunlarının məkanı kimi seçilməsi – bu idman və musiqi sahəsində çox böyük uğurlardan və gələcəyə yönəli planlardan danışmağa əsas verir. Amma yenə təkrar edirəm, əsas inkişaf xətti elm və təhsildən keçir. Bunlar olmasa, başqa sahələrdəki heç bir uğur ölkənin davamlı iqtisadi inkişafına, eyni zamanda, əhalinin ümumi mədəni səviyyəsinin yüksələn templə artmasına təminat verə bilməz. Bunların hamısının təminatı təhsildən keçir. Təhsilin də daha yüksək səviyyədə, milli mənafeyə uyğun şəkildə qurulmasının öz elmi əsasları var. Ümumiyyətlə, bütün sahələrin elmi əsaslarla qurulması lazımdır və onların fundamental elmi əsasları olmalıdır. Fundamental elmlər də yüksək səviyyədə inkişaf etməlidir ki, onların tətbiqi sahələri də olsun.
- Bu gün ölkə əhalisinin bir qismi səhiyyə xidmətinin yüksək səviyyədə olmaması üzündən xarici ölkələrə üz tutur. Müxtəlif sosial qruplar, imkansız təbəqələr, aztəminatlı ailələr üçün səhiyyə xidmətinin əlçatanlığını təmin etməkdən ötrü Konsepsiya çərçivəsində hansı addımların atılmasına ehtiyac var?
