İslam fəlsəfəsi nə vaxtdan başlanır?
İslam fəlsəfəsi tarixinin əl-Kindi ilə başlandığı haqqındakı ənənəvi fikir təəccüb doğurur. Necə olur ki, İslam yaranandan çox az sonra az qala dünyanın yarısında yayıldığı halda, IX əsrə qədər onun fəlsəfəsi olmamışdır? Digər tərəfdən, əl-Kindinin fəlsəfi təlimi bir “islam fəlsəfəsi” olmaqdan daha çox, qədim yunan fəlsəfəsinin ərəb dilində və ərəb mühitində yayılması və şərhləri kimi başa düşülə bilər. Düzdür, əl-Kindinin öz əsərləri və onun davamçıları sayılan Fərabi, İbn Sina və s.-in yaradıcılığında antik fəlsəfəni islam dünyagörüşü ilə uzlaşdırmaq cəhdləri mərkəzi yer tutur və bu uzlaşma nəticəsində xeyli dərəcədə özünəməxsus bir təlim formalaşmışdır, amma əsas aparıcı xətt yenə də Aristotel məntiqi və fəlsəfəsidir. Sonralar bir qayda olaraq peripatetizm adlandırılan bu təlimin əslində “islam fəlsəfəsinə” aid edilməsi üçün yetərli əsas yoxdur. Bu uyğunsuzluğu aradan qaldırmaq məqsədi ilə çox vaxt “islam dünyasında fəlsəfə” ifadəsindən istifadə olunur. Yəni məzmunu etibarilə “islam fəlsəfəsi” adına uyğun olmasa da, məkanı və müəlliflərinin dini mənsubiyyəti baxımından buraya aid edilir. Bir çox tədqiqatçılar bu fəlsəfəni “ərəb fəlsəfəsi”, daha dəqiq olanlar isə “ərəbdilli fəlsəfə” adlandırır və vurğunu əsasən dil amilinə yönəldirlər.
Müasir fəlsəfə tarixində, ensiklopediya və dərsliklərdə islam fəlsəfəsi tarixinin IX əsrdən, yəni əl-Kindidən başlanmasının bir səbəbi də o dövrün filosoflarının “fəlsəfə” anlayışı altında məhz qədim yunan fəlsəfəsini başa düşmələridir. Məsələn, Fərabi “Səadətə çatmağın yolları” əsərində yazır: “Fəlsəfə... bizə yunanlardan: Platon və Aristoteldən gəlmişdir. Onların hər biri bizə təkcə fəlsəfəni deyil, həm də ona doğru gedən yolu, o itərkən və ya tənəzzülə uğrayarkən onun yenidən yaradılması yolunu öyrətmişdir”. Biz Fərabinin fəlsəfəni ilk növbədə Platon və Aristoteldən öyrəndiyini qəbul etməyə bilmərik. Lakin qədim yunan fəlsəfəsinin yenidən gündəmə gətirilməsi, onun intibahı və inkişafı faktı ilə yanaşı, məhz islam dini zəminində yaranmış yeni ontoloji və qnoseoloji təlimləri nəzərə almaya bilmərik. Bu ona görə vacibdir ki, bu iki fərqli təməldə yaranmış fəlsəfi təsəvvürlər vahid məxrəcə gətirilərkən, xeyli dərəcədə fərqli, yeni keyfiyyətli, sinkretik fəlsəfi təlimlər də ortaya çıxmışdır. İbn Sinanın və Şihabəddin Yəhya Sührəvərdinin təlimləri belə sintezə ən yaxşı nümunələr hesab oluna bilər.
Bir səbəb də Qəzalinin məhz peripatetikləri “filosof” adlandırması və həqiqi islami dünyagörüşünü onlara qarşı qoymaq cəhdi olmuşdur. Belə ki, o, özünün məşhur “Filosofların təkzibi” əsərində yunan fəlsəfəsi üzərində qurulmuş təlimləri “fəlsəfə” adlandırmaqla sanki islam dünyagörüşünü ifadə edən təlimlərin fəlsəfədən fərqli bir şey olduğunu qəbul etmişdir. Bu cür bölgü, görünür, Avropa fəlsəfə tarixçilərini də qane etdiyindən, bu məsələnin “üstü vurulmamışdır”. Əslində isə Qəzalinin mübahisələri bir fəlsəfi dünyagörüşünün fərqli bir fəlsəfi dünyagörüşü ilə qarşılaşdırılmasından başqa bir şey deyildi.
Maraqlıdır ki, “xristian fəlsəfəsi” dedikdə heç də xristian dünyasında yaranmış fəlsəfi təlimlər deyil, məhz xristian dünyagörüşünü ifadə edən təlimlər nəzərdə tutulur. İslam dünyagörüşü ilə bağlı yaranan təlimlər isə nə üçünsə ilahiyyat adlandırılır. Düzdür, islami dəyərlərin bir nəzəriyyə halına salınması, sistemləşdirilməsi çox vaxt fəlsəfi terminologiyadan qaçmaqla həyata keçirilir; onlar öz terminologiyasını yaratmağa çalışırlar. Sanki yunanların istifadə etdiyi fəlsəfi terminlər elə ancaq yunanların imiş. Və sanki onlardan istifadə olunması kafirlərin təsirinə uymaq kimi bir şey imiş. Amma əslində qədim yunan fəlsəfəsi müsəlmanların olmadığı kimi, xristianların və yəhudilərin də deyil. Platon təkallahlılıq mövqeyindən çıxış etməklə daha çox dərəcədə İbrahim peyğəmbərin prototiplərindən biridir. Yəni hamı üçün ümumi bir qaynaq, universal məxəzdir. Həm də bu məxəzin özü yunanlardan deyil, Şərqdən qaynaqlanır.
İslami dünyagörüşü əsrlər keçməsinə baxmayaraq, hələ də sinkretik halda qalmaqdadır. Yəni müxtəlif fərqli yanaşmalar, hətta bir-biri ilə mübarizə aparan alternativ təlimlər fəlsəfi prizmadan keçirilməmiş, onların təməl prinsiplərini ehtiva edən fəlsəfi cövhər müstəqil bir müstəviyə köçürülərək ənənəvi fəlsəfi terminologiya kontekstinə salınmamışdır. Zatən, islam fəlsəfəsi məhz bu cür yaranmalı idi. Nəticədə sinkretik ilahiyyat təlimlərinin teoloji və fəlsəfi aspektlərdə diferensiallaşması baş tutmamışdır. Məhz islamın uzun müddət sinkretik fenomen kimi saxlanması nəinki fəlsəfənin, hətta elmin də ayrılaraq öz məxsusi metodoloji təməli üzərində rahat inkişafı təmin edilməmişdir.
Digər tərəfdən, islamın ideya tarixində ilahiyyatla yanaşı, “təsəvvüf” deyilən bir mənəvi fenomen də vardır. Bu, islami dünyagörüşünün ilahiyyat kontekstindən çıxmış və öz işığını insanın mənəvi dünyasına yönəltmiş bir komponentidir. Təsəvvüf ənənəvi ilahiyyatdan fərqli olduğu kimi, ənənəvi fəlsəfədən də fərqlidir. Lakin “ənənəvi fəlsəfə” deyəndə biz nəyi nəzərdə tuturuq? Kim deyə bilər ki, fəlsəfə ancaq Aristotel modelinə uyğun olmalıdır? Eyni bir fəlsəfi mahiyyət fərqli rakurslarda üzə çıxa bilməzmi? Məgər insanın dünyaya baxışı ancaq təbiətləmi vasitələnməlidir. Yəni insan özünü təbiətin bir hissəsi olaraq qəbul edərək ruha və Allaha özündən fərqli qarşı tərəf kimimi baxmalıdır?
Bəli, biz təsəvvüfdə “ənənəvi fəlsəfə” modelini görmürük. Amma əvəzində tamamilə fərqli və daha fundamental bir modellə qarşılaşırıq. İnsan dünyaya öz ruhani aləmindən açılan pəncərədən baxır. Yəni insan özü ruh və Allahla eyni bir cəbhədədir. Və o təbiətin bir hissəsi olmayıb, təbiətlə qarşı tərəfdir. 
Hər bir din müəyyən bir dünyagörüşünü ifadə edir. Bu dünyagörüşü bir fəlsəfi sistem kimi formalaşmamış, kristallaşmamışdır; burada hissiyyat və ağıl hələ bir-birindən ayrılmamışdır. Burada ancaq sinkretik bir başlanğıc vardır. Amma o öz bətnində müəyyən bir fəlsəfi təlimin təməli ola bilməsindən daha çox şey saxlayır.
Hər bir dinin təməlində vəhdət ideyası dayanır və insanları cismani həyatın müxtəlifliyindən, rəngarəngliyindən və bunların cazibəsindən ayırıb yenə də ilkin başlanğıca təmələ yönəltməyə çalışır.
İnsan öz təməlindən ayrılmamalıdır, yoxsa bu müxtəliflikdə itib-batar.
Bütün böyük fəlsəfələr ilkin sinkretik ideyalardan qaynaqlanır; onlar vahidin parçalanması və qayıdıb strukturlaşması, yenidən vahiddə birləşməsi prosesidir.

Xristianlıq və ənənəvi fəlsəfənin süqutu
  Xristianlıq elə bir məkanda yaranmışdı ki, o insanları cəhalətdən həqiqətə yüksəltmək missiyasını üzərinə götürə bilirdi. Lakin tarixdə misli görünməmiş bir ədalətsizlik baş verdi. Daha möhtəşəm bir ideyanın zirvəsində dayanan bir xalq bir siyasi hökmün qurbanı oldu. Cəhalət dünyası üçün nəzərdə tutulmuş, mifik təfəkkürdən hələ bir o qədər də fərqlənməyən, insanları ancaq möcüzələrlə heyrətləndirməyə çalışan bir dini dünyagörüşü, dibin qaranlığından işığa doğru, həqiqətə doğru təzəcə başlanan kiçicik bir hərəkat möhtəşəm bir ideyanın zirvəsindən enməkdə olan, öz süqutunu yaşayan amma hər halda hələ tam süquta uğramamış bir sivilizasiya ilə qarşılaşdı.
Roma imperatorunun hökmü ilə xristianlıq böyük imperiyanın rəsmi dili kimi qəbul olundu və imperiyanın çökməsini sürətləndirən mühüm hadisələrdən birinə çevrildi. Axı, Roma imperiyası böyük yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsi üzərində bərqərar olmuşdu. Bəşər tarixinin ən böyük nailiyyətlərindən biri olan klassik yunan fəlsəfəsinin  romalılar tərəfindən mənimsənilə və dəyərləndirilə bilməməsi, mənəvi həyatda boşluq yaranması və bu boşluğu doldurmaq üçün axtarış apararkən  xristianlıqla üzləşməsi tarixin gedişatında sivilizasiya kontekstində böyük bir enişin başlanğıcını qoydu. Mənəvi dəyərlər kontekstində bir yüksəliş üçün təməl olan xristianlıq maddi mədəniyyət, elm və, sivilizasiya üçün bir eniş, tənəzzül vəd edə bilərdi. Çünki xristianlığın prinsipləri sivilizasiya meyarları ilə uzlaşmırdı. 
Kim deyir ki, yunan fəlsəfəsi çoxallahlılıq üzərində qurulub?  Bəli, Homerin poemaları dövründə hakim dünyagörüşü çoxallahlılıqla bağlı idi, amma Platon fəlsəfəsi və ondan sonra gələn əsas fəlsəfi təlimlər vəhdət ideyası üzərində qurulmuşdu və bir növ dinin fəlsəfi səviyyədə təqdimatı idi. Bunu belə də demək mümkündür ki, antik yunanların dini – fəlsəfə idi. Necə ki, yeni dövrdə Qərbin dini – elm olmuşdur.
Biz xristianlığın Avropa yürüşünün nəticələrini məqsədyönlü surətdə araşdırmırıq. Əsl məqsədimiz antik fəlsəfənin taleyi ilə bağlı araşdırma aparmaqdır. Axı, o necə oldu, haraya qeyb oldu? Nəyə görə Avropa onu yaşada bilmədi?
Bu sualları qoyduqdan sonra bir daha İslama qayıdaraq, islami dünyagörüşünün fərqli xüsusiyyətlərindən bəhs etmək istərdik.

İslam və «Üç kitab» fəlsəfəsi
İdrak prosesində üç fərqli istiqamət olduğu nəzərə alınmalıdır. Bu üçləşmənin mahiyyəti Əbu Turxanın «Üç kitab» təlimində öz əksini tapmışdır. Birinci kitab müqəddəs dini kitabdır (əvvəlki müqəddəs kitabları: Tövrat və İncili də nəzərə almaqla Qurani-Kərim). İkinci kitab – «Təbiət», üçüncü kitab isə «İnsanın iç dünyası və əqli imkanlarıdır».
İslam ilahiyyatçıları ancaq birinci kitabdan çıxış etməklə, ikinci və üçüncü kitabların oxunmasına nəinki cəhd göstərməmiş, hətta onu oxuyanlara mane olmağa çalışmış, bunu bidət hesab etmişlər. 
Lakin əslində islam dini insanlara ikinci kitabı da öyrənməyə imkan verir. Qurani-Kərimdə dönə-dönə bu dünyadakı ayətləri mənimsəmək tövsiyə olunur.
Lakin təəssüflər olsun ki, islam dünyasında təbiət kitabının oxunması məhz islamın tövsiyələrindən biri kimi dəyərləndirilməmiş, islami dünyagörüşü bu istiqamətdə genişləndirilməmiş və təbiətin öyrənilməsi ilə bağlı ənənələr sanki kənardan götürülmə, yad bir hadisə kimi qarşılanmışdır. Yəni ilahiyyat ancaq birinci kitabı qəbul etməklə və məhz həmin kitabın özündən də aydın olan ikinci və üçüncü kitaba etinasızlıq göstərməklə həqiqi islamın mütərəqqi mahiyyətindən yetərincə bəhrələnə bilməmişdir. Nəticədə elmi-fəlsəfi biliklər və dünyanın nəzəri dərki sahəsindəki fəaliyyət bir yunan hadisəsi sayılmışdır. Bununla belə, elm və ümumiyyətlə təbiətin öyrənilməsi islami dəyərlərə mahiyyətcə zidd olmadığına görə, ilk dövrlərdə elmi fəaliyyətə loyal münasibət bəslənmişdir. Ona görə də, orta əsrlərdə elm xristianlığın yayıldığı ərazilərdən fərqli olaraq, məhz islam dünyasında inkişaf etmişdir. Və ancaq milli dövlətlər yarandıqdan və din siyasətdən, habelə dövlətdən ayrıldıqdan sonra Avropada elm rahat nəfəs ala bilmiş və yüksələn xətlə inkişaf etmişdir.
Və nəhayət, üçüncü kitabın oxunması, yəni insanın ruh dünyasının, kosmik zəkadan istifadə  imkanlarının öyrənilməsi və reallaşdırılması prosesi islami dünyagörüşü çərçivəsində əslində məqbul olsa da, ona ziddiyyətli münasibət bəslənmişdir. Əsasən təsəvvüf adı altında inkişaf etdirilən bu xətt bəzən islama yad olan ideya istiqaməti kimi qiymətləndirilmişdir. Lakin islamın başqa dinlərə nisbətən əsas üstünlüyü, bizcə, məhz bu istiqamətlərdə (yəni ikinci və üçüncü) ortaya çıxır. Və məxsusi mənada islam fəlsəfəsi də bu iki istiqamətdə: naturfəlsəfə və təsəvvüf məcrasında inkişaf etmişdir. 
Lakin “fəlsəfə” adı altında məhz yunan modeli qəbul edildiyinə görə, təsəvvüf də nə isə fəlsəfəyə alternativ bir şey kimi başa düşülmüşdür. Tədqiqat göstərir ki, təsəvvüf əksər hallarda sinkretik bir hadisə kimi formalaşmışdır. Yəni o, islami həyat tərzi ilə islami dünyagörüşünü birləşdirməklə yanaşı həqiqətə təbiətin araşdırılması və ancaq müqəddəs kitabların öyrənilməsi yolu ilə deyil, könlün hökmü, batini təcrübə yolu ilə çatmaq təşəbbüsüdür. Təsəvvüfçülər – sufilər öz fikirlərini elmi-fəlsəfi kateqoriyalarla, mürəkkəb məntiqi konstruksiyalarla deyil, adi danışıq dilində, şəxsi həyat nümunəsi ilə və bədii obrazlı düşüncə vasitəsilə ifadə edirdilər. Biz bunun bitkin bir fəlsəfi sistem olduğunu iddia etmirik. Lakin burada ənənəvi (yunan) fəlsəfəyə alternativ modelin rüşeymi vardır.

Səlahəddin Xəlilov